भर्ना तथा छनोट भनेको के हो? what is recruitment ?

भर्ना भनेको के हो? what is recruitment ?

विभिन्न कारणले संगठनमा नयाँ कर्मचारी आवश्यक हुन्छ। संगठनको आवश्यकता अनुसार योग्य उम्मेदार खोज्ने तथा आवेदन भर्न लगाउने प्रक्रियालाई भर्ना भनिन्छ। कामको प्रकृति र स्तर अनुसार  सही व्यक्तिलाई सही स्थानमा हुने गरी भर्ना कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुपर्छ। भर्नाको मूल उद्देश्य छनोट प्रक्रियाको लागि उम्मेदवारको संख्या वृद्धि गर्नु हो। उम्मेदवारहरूको संख्या जति बढी हुन्छ त्यतिनै अनुपातमा छनोट प्रक्रिया  प्रभावकारी हुन्छ। यसबाट संगठनले उत्कृष्ट कुशल एवं योग्य कर्मचारीका प्राप्त गर्दछ।

                संगठनको सफलता मुख्य रुपमा मानव संसाधनमा निर्भर गर्दछ। तसर्थ कर्मचारी भर्ना गर्दा निकै सतर्कता अपनाउनु पर्छ। यदि सक्षम र योग्य  व्यक्ति भर्ना गर्न सकिएन भने यसले संगठनलाई नकरात्मक

भर्नाका स्रोतहरु (Sources of recruitment )

संगठनभित्र रिक्त पदको लागि सम्भावित उम्मेदवारहरु खोजी गर्ने कार्यलाई भर्ना  भनिन्छ। संगठनमा विभिन्न स्तर तथा प्रकृतिका मानव संसाधन आवश्यक पर्दछन्।  संगठनले आफ्नो आवश्यकता बमोजिम मानव संसाधन प्राप्त गर्ने मुहानलाई भर्नाको स्रोत भनिन्छ। भर्नाका मुख्य दुई स्रोतहरु छन्।

1. भर्नाका आन्तरिक स्रोतहरु ( Internal Sources of Recruitment)

संगठनमा कार्यरत मानव संसाधनहरु भर्नाका आन्तरिक स्रोतहरु हुन् । उनीहरु मध्येबाट संगठनको आवश्यकताअनुसार योग्य कर्मचारीलाई नियुक्त गरी पदपूर्ति गर्न सकिन्छ।भर्नाका आन्तरिक स्रोतहरू (Internal Sources) निम्नानुसार छन्।

१. बढुवा (Promotion)

२. स्थानान्तर (Transfer)

३. घटुवा (Demotion)

४. पुनर्नियुक्ति (Rehiring)

५. दिवंगत कर्मचारीका नातेदार (Relatives of deceased

employees)

2. भर्नाका बाह्य स्रोतहरु (External Sources of Recruitment)

संगठन बाहिर स्कूल, कलेज,  विश्वविद्यालय, शिक्षालय तथा ईन्स्टिच्युटबाट अध्ययन गरिसकेका जनसमुदाय समाजमा रहेका मानव संसाधन बजारलाई भर्नाका स्रोत भनिन्छ। संगठन बाहिरबाट कर्मचारी भर्ना गर्ने मुख्य स्रोतहरु निम्नानुसार छन्।

बाह्य स्रोतहरू

External Sources

१. शैक्षिक संस्था (Educational Institutes)

२. रोजगार कार्यालय (Employment exchanges)

३. रोजगार एजेन्सी (Professional associations)

৪. पेशागत संघहरू (Professional association)

५. सिफारिसमा भर्ना (Recruitment on recommendation)

६. कारखाना ढोकामा भर्ना (Recruitment at factory gate)

७. स्वःफूर्त निवेदन (Unsolicited applications)

८. श्रम बजार (Labour market)

आन्तरिक स्रोतका फाइदाहरु (Advantages of Internal Recruitment)

उत्प्रेरणा वृद्धि

नैतिकता  बुद्धि

कार्यसन्तुष्टि वृद्धि

उत्कृष्ट निर्णय हुने

कटिबद्वता (Committment) वृद्धि

मनोबैज्ञानिक आवश्यकता 

मितव्ययिता हुने

धेरै तालिसको आवश्यकता नपर्ने।

कर्मचारीको पारिश्रमिकमा वृद्धि हुने

सामाजिक दावित्व पुरा हुने।

कर्मचारीको स्थिरतामा सहयोग हुने

श्रमिक संघ खुशी

भरपर्दाे कर्मचारी प्राप्त

अधिकतम सदुपयोग

आन्तरिक भर्ना स्रोतका बेफाइदाहरु (Disadvantages of Internal Recruitment)

(का कुण्ठित मानव संसाधन (Dul HR)

(ख) विवाद (Confict) हुनसक्ने।

(ग) सीमित विकल्म (Limited alternatives)

(घ) नयाँ सीपको अभाव (Lack of new skill)

बाह्य भर्नाका फाइदाहरू (Advantages of External Recruit

(क) योग्य उम्मेदवार प्राप्त  (Suitable candidates)

(ख) विवादरहित (Out of conflict)

(ग) न्यून लागत (Low cost)

(घ) मेहनती (Painstaking)

(ड) मिश्रित स्रोत (Mixed sources)

(च) नयाँ सीप र योग्यता (New skills and qualification)

(छ) दीर्घकालीन लाभ (Long term benefits)

(ज) सामाजिक दायित्व पुराहुने (Social responsibility)

बाह्य भर्ना स्रोतका बेफाइदाहरू (Disadvantages of External Recruitment)

(क) इमानदारिताको अभाव (Lack of honesty)

(ख) उत्प्रेरणाको अभाव (Lack of motivation )

ग) खर्चिलो (Costly)

घ) जोखिम (Risk)

ड) धेरै तालिमको आवश्यकता (Training)

च) कर्मचारी अस्थिरता (Unstability)

छनोटको अवधारणा (Concept of Selection)

कुनै खास पदका लागि दरखास्त दिने आवेदकहरु मध्येबाट संगठनका लागि उत्तम उम्मेदार छान्ने प्रक्रियालाई छनोट भनिन्छ्।  संगठनमा भर्ना प्रक्रिया समाप्त भएपछि छनोट प्रक्रिया सञ्चालन गरिन्छ।  छनोट प्रक्रियामा उम्मेदवारहरू मध्येबाट अयोग्य व्यक्तिलाई हटाउदै जान्छ र अन्तमा उत्कृष्ट  सीमित उम्मेदवारहरु मात्र बाँकी रहन्छन्। जसलाई सम्बन्धित पदमा नियुक्ति गरिन्छ्। भर्नाले उम्मेदवारहरूको ठूलो समूह सिर्जना गर्दछ भने छनोटले उक्त समूहबाट योग्यता र सक्षमता सम्बन्धित जाचं गरी उक्तम उम्मेदवारहरु केलाउने काम गर्दछ।

छनोट प्रक्रिया (Selection Process)

१. प्रारम्भिक अन्तर्वार्ता (Preliminary Interviews): यस चरणमा आवेदन फर्म भराउनु अगाड़ि सम्भावित उम्मेदवारहरूलाई प्रारम्भिक सोधपुछ गरिन्छ।उनीहरूको न्यूनतम योग्यता छ, छैन भन्ने कुरा जाँच गरिन्छ ।

२. आवेदन फर्म (Application Form): यस चरणमा उम्मेदवारहरूलाई आवदेन फर्म भर्न लगाइन्छ, जसमा व्यक्तिगत जानकारी (Personal informtion), शैक्षिक योग्यता (Academic qualification), अनुभव (Experience), अभिरूचि (Hobby), सिफारिश (Recommendation) जानकारीहरू समावेश हनुपर्दछः

 ३, छनोट जॉँच (Selection Test): छनोट जाँच कार्यगत ज्ञानसम्बन्धी परीक्षा हो । यो जाँच निम्नानुसार लिन सकिन्छ

क. कार्यसम्पादनको जाँच (Performance test)

ख. बौद्धिक जाँच (Intelligence test)

ग. व्यक्तिगत जाँच (Personality test)

घ. सीप जाँच (Skill test)

४. गहन अन्तर्वार्ता (Comprehensive Interview): पूर्वनिर्धारित स्थान र समयमा उम्मेदवारहरूलाई बोलाएर लिइने अन्तर्वार्तालाई गहन अन्तर्वार्ता भनिन्छ।यसमा हरेक उम्मेदबारलाई छट्टाछट्टै समयावधि निर्धारण गरिएको हुन्छ ।

५. पृष्ठभूमि (Background Investigation): यस चरणमा पहिले अन्यत्र काम गरिसकेको उम्मेदवारहरूको चरित्रवारे सोधपुछ गरिन्छ । निवेदकसँग राम्रो जानपहिचान भएको, तर नाता नपर्ने प्रतिस्ठित अधिकारीसँग सोधपुछ गरेर उम्मेदवारको पृष्ठभूमि जाँच लिइन्छ ।

६. शारीरिक परीक्षण (Physical Test): यस चरणले उम्मेदवारहरूको शारीरिक परीक्षण गरी तिनीहरूलाई नियुक्ति दिने वा नदिने निर्णय गर्दछ ।

७.सुपरिवेक्षकद्वारा अनुमोदन (Approval by Supervisor): शारीरिक परीक्षणवाट पनि योग्य ठहरिएका उम्मेदवारहरूलाई यस चरणमा सुपरिवेक्षकद्वारा अनुमोदन लिइन्छ । भविष्यमा जुन शाखामा रही कार्यसम्पादन गर्ने हो, सो शाखाको सुपरिवेक्षकद्वारा अनुमोदन प्राप्त

गर्नु निकै महत्त्वपूर्ण मानिन्छ ।

८. पदस्थापना (Placement): अघिल्ला छनोट चरणबाट सफल उम्मेदवारहरूलाई यस चरणमा पदस्थापना गरिन्छ र पदअनुरूप कार्यभार दिइन्छ। तब उम्मदेवार कर्मचारीमा परिणत हुन पुग्दछ ।

भर्ना तथा छनोटको भिन्नता (Difference between selection and recruitment )

भिन्नताको शीर्षक	भर्ना	छनोट
आकर्षक तथा चयन( Attraction &Selection)	भर्नाले धेरै संख्यामा आवेदकहरु आकषिर्त गर्दछ।	यसले आवेदकहरु मध्येबाट थोरै संख्यामा उत्कृष्ट व्यक्तिहरु चयन गर्दछ।
क्रम(serial)	छनोट प्रक्रिया भन्दा पहिले भर्ना कार्य गरिन्छ।	भर्ना पछि छनौट कार्य गरिन्छ।
उदेश्य (objectives)	सम्भावित उम्मेदवारहरु लाई संस्थाप्रति आकर्षित गर्नु हो।	आवेदकहरु मध्येबाट योग्य व्यक्ति चयन गर्नु हो।
स्रोत (Sources)	भर्नाको मुख्य दुई आन्तरिक स्रोत र बाह्य स्रोत हुन्छन् ।	छनोटको मुख्य स्रोत नै भर्ना हो।
प्रत्येक्ष भेट (Direct meeting)	यसले उम्मेदवार तथा रोजगारदाताबिच प्रत्यक्ष भेटघाट गराउँदैन	यसले उम्मेदार तथा रोजगारदाताबिच प्रत्यक्ष भेटघाट गराउन्छ्।
मुल्यांकन (Evaluation)	यस अन्तर्गत आवेदकहरु को कुनै परीक्षा र मूल्यांकन गरिदैन।	यस प्रक्रिया अन्तर्गत विभिन्न चरणमा आवेदकहरूको मूल्यांकन गरिन्छ।
प्रक्रिया (process)	यसका खास चरणहरु हुँदैनन्।	यस चरणका निश्चित चरण हरु हुन्छन्।

नेपाली संगठनमा भर्ना तथा छनोट प्रक्रियामा समस्याहरु (Problems in the recruitment and selection process in Nepali organizations)

नेपाल एक सानो अल्पविकसित राष्ट्र हो।  यहाँ ठूल्ठूला संगठनहरूको संख्या ज्यादै न्यून छ भने स-साना संगठनहरूको सङ्ख्या अधिक रहेको हाम्रो देशमा भर्ना तथा छनोट प्रक्रिया परम्परागत, सरल तथा संकुचित छ। नेपाली संगठनमा भर्ना तथा छनोट प्रक्रियाका समस्याहरु निम्नानुसार छन्।

1. भर्ना नीति तथा रणनीति (Recruitment Policy and Strateg: नेपाली संगठनमा भर्ना नीति स्पष्ट छैन।भर्ना सम्बन्धित रणनीतिको अभाव छ। यसले गर्दा कतिपय पदहरुमा गलत व्यक्ति छनोट हुन गएको भेटिन्छ्।
2. भर्ना योजना (Recruitment Plan): प्राय: नेपाली संगठनहरुले मानव संसाधन भर्नाका लागी प्रभावकारी योजना तर्जुमा गरेको पाइदैन। प्राप्त अध्ययन, विश्लेषण बिना सामन्य मार्गदर्शनको आधारमा भर्ना प्रक्रिया संचालन गरेको पाइन्छ । यसले गर्दा ठिक पदमा ठिक व्यक्ति नभएको पाउन सकिन्छ।
3. श्रमबजार (Labour Market): नेपालमा खासगरी सामान्य शिक्षा हासिल गरेका बेरोजगारीको संख्या बढ्दो , भने विशिष्ट सीपयुक्त जनशक्तिको अभाव छ। त्यसैले कतिपय ठुला संगठनहरुले बिदेशबाट समेत विशिष्ट सीपयुक्त जनशक्तिको भर्ना तथा छनोट गरेको पाइन्छ।
4. छनौट (Selection): प्राय: नेपाली संगठनहरुमा सामान्य र छोटो छनोट प्रक्रिया अवलम्बन गरेको पाइन्छ । केबल लिखित र अन्तरबार्ताको आधारमा कर्मचारीको छनोट गरेको पाइन्छ भने स्वास्थ परिक्षण गर्ने प्रचलन कम छ।
5. व्यक्तिगत निर्णय (Individual Judgment): खासगरी निजी तथा साना संगठनहरुमा संगठन मालिकले व्यक्तिगत निर्णय गरी कर्मचारी छनोट गर्दछ। प्राय: संगठनहरुमा नातावाद र कृपावाद लागु भएको पाइन्छ।
6. उम्मेदवार सङ्ख्या (Number of Candidates): नेपाली श्रम बजारमा बेरोजगारीको संख्या बढ्दो छ। यसर्थ, प्राय: भर्ना प्रक्रियामा अपेक्षा गरे भन्दा बढी उम्मेदवारहरुले दर्खास्त फारम भर्ने गर्छन् ।यसले गर्दा छनोट प्रक्रियामा जटिलता थपेको हुन्छ।

Old question of RBB level-4

1. कर्मचारी भर्ना तथा छनोट कसरी गरिन्छ?  2076-03-14 ( cash) 10 mark.
2. भर्ना भनेको के हो? राष्ट्रिय बाणिज्य बैंकमा भर्ना तथा छनोटका समस्याहरु उल्लेख गर्दै यसलाई थप प्रभावकारी बनाउन के गर्नु पर्ला लेख्नुहोस्। 2+4+5= 10 marks.